Baza wiedzy

W polskich realiach wzbudzają nie mniej emocji niż kontrowersyjne pomysły scenarzystów czy idee rozciągania w nieskończoność filmowych serii, które dawno powinny się zakończyć. Winą za najgorsze tłumaczenia tytułów filmów chętnie obarcza się lingwistów pracujących nad listą dialogową. Ale czy słusznie?   Niezwiązane nijak z fabułą produkcji, często brutalnie traktowane wprost jako najgłupsze tłumaczenia tytułów filmów, niektóre z propozycji być może wydają się osobliwe… ale warto bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu. Wbrew pozorom, proces wymyślania chwytliwej nazwy nie jest aż tak prosty, a ostateczne słowo bynajmniej nie należy tu do tłumacza. I choć złość fanów oczekujących z niecierpliwością na najnowszy film ulubionego reżysera jest zrozumiała, często wymierzona jest w błędnym kierunku. Kto odpowiada za polskie tłumaczenia tytułów filmów? Oczywistym winowajcą wydaje się być tłumacz – to w końcu osoba, która najwięcej czasu spędza nad tekstem i doskonale zna fabułę filmu. W rzeczywistości proces ten jest jednak o wiele dłuższy i bardziej złożony, a ostatnie słowo należy do… dystrybutora filmu w danym kraju, który może wybierać spośród tytułów proponowanych przez dział marketingu i promocji. Mimo dobrych chęci często są to pomysły słabo związane z fabułą filmu, nierzadko pozbawione swojego pierwotnego intrygującego lub przewrotnego charakteru. Dobrym przykładem może być tu choćby „Prosto w serce”, którego oryginalny tytuł, „Music and Lyrics” wskazuje, czego widz może się spodziewać. Podobnie wygląda to w przypadku „King’s Speech”, czyli filmu znanego polskiemu odbiorcy jako „Jak zostać królem”. Czasem problematyczna jest kwestia kulturowa; jeśli tytuł nawiązuje do zjawiska lub słowa zakorzenionego w pewnym obszarze językowym, trudno znaleźć jego trafny odpowiednik. Właśnie to spotkało reżyserski debiut Olivii Wilde, „Booksmart” – mianem tym często określa się osoby posiadające dużą wiedzę akademicką, za to mało przebojowe. W polskiej wersji widzowie mogli zobaczyć w kinie… „Szkołę melanżu”. Czasem nawiązania nie są natomiast czytelne – polski tytuł poświęconego kontrowersyjnej łyżwiarce filmu to „Jestem najlepsza. Ja, Tonya”, odwracając uwagę odbiorcy w zupełnie innym kierunku niż minimalistyczna „I, Tonya”, stanowiąca jasne nawiązanie do serialu „I, Claudius”. Szklane pułapki i słodkie zmartwienia, czyli tytuły filmowe pół żartem,…

Ze względu na wielką siłę oddziaływania chrześcijaństwa tłumaczenia Biblii zawsze zajmowały uprzywilejowaną pozycję w dziejach przekładu.   Istotne dla rozwoju religii i kształtowania wyobraźni religijnej, odgrywały i odgrywają również rolę kulturotwórczą, dostarczając modelu nie tylko dla sposobu wyrażania się duszpasterzy, ale też dla mówienia i myślenia o duchowości i moralności w ogóle. Przekłady Pisma Świętego były (i są nadal) wielkimi przedsięwzięciami, wymagającymi znajomości dawnych języków oraz, co równie istotne, realiów i sposobu postrzegania świata w czasach powstawania Biblii. Przekłady średniowieczne Wersją Pisma Świętego, która dotarła do Polski wraz z chrześcijaństwem, była Wulgata, czyli łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez Świętego Hieronima na przełomie IV i V wieku. Najstarsze zachowane polskie tłumaczenia Pisma Świętego z łaciny pochodzą z XIV i XV wieku: to Psałterz floriański oraz Psałterz puławski, czyli pierwsze przekłady psalmów. XV-wieczne fragmenty Biblii zachowały się także w modlitewnikach i kazaniach. Najpełniejszym średniowiecznym tekstem biblijnym, który przetrwał do dziś, jest jednak Biblia królowej Zofii, czwartej żony Władysława Jagiełły (Biblia szaroszpatacka). Tak po raz pierwszy ukazuje się w języku polskim cały Stary Testament. Złoty wiek tłumaczeń biblijnych W XV i XVI pojawiają się kolejne przekłady, drukowane w pierwszych polskich drukarniach. Czytelnik polski otrzymuje również katolickie tłumaczenie Nowego Testamentu jako część pierwszej kompletnej wersji polskiej ksiąg biblijnych, tzw. Biblii Leopolity (1561). Wraz z reformacją pojawiają się liczne przekłady protestanckie: Mikołaj Rej wydaje tłumaczenie Psałterza Dawidowego, Stanisław Murzynowski i Jan z Sącza tłumaczą Nowy Testament, kalwini publikują Biblię brzeską (1563), a arianie – Biblię nieświeską (1572). Przekładami obowiązującymi w następnych stuleciach staną się jednak publikacje późniejsze o kilkadziesiąt lat: dla katolików bazą będzie Biblia Wujka (tłumaczenie biblijnych ksiąg dokonane przez jezuitę Jakuba Wujka, wydane w 1599), zaś dla protestantów – Biblia gdańska (1632). Współczesne tłumaczenia Biblii W kolejnych wiekach podejmowano próby uwspółcześnienia przekładu Wujka, jednak to w ostatnim stuleciu pojawiły się najbardziej wartościowe tłumaczenia ksiąg biblijnych, zwłaszcza te z języków oryginalnych. Całościowego przekładu Biblii dokonano w latach 60., z okazji tysiąclecia chrztu Polski. Biblia Tysiąclecia, tłumaczona pod kierunkiem tynieckich benedyktynów, stała się oficjalną wersją…